पेशी : The Cell

सजीव  वस्तू लहान युनिट्सपासून बनल्या जातात ज्याला पेशी म्हणतात. पेशीमय रचना हे सर्व सजीवांचे प्रमुख लक्षण आहे. काही जीव एकाच पेशीपासून बनलेले असतात आणि त्यांना एकपेशीय सजीव, तर, अनेक पेशींनी बनवलेल्या बहुपेशीय सजीव म्हणतात. पेशी हा सर्व सजीवांचा रचनात्मक व कार्यात्मक घटक आहे. सर्व सजीवांची रचना व कार्ये हि पेशींच्या पातळीवर होत असतात. 

• रॉबर्ट हुक या शास्त्रज्ञाने १६६५ मध्ये बुचाच्या झाडाचा पातळ काप घेऊन तो सुष्मदर्शकाखाली पहिले, कप्प्यामध्ये मधमाशीच्या पोळ्याप्रमाणे रचना दिसली, या कप्प्यांना त्याने पेशी हे नाव दिले. लॅटिन भाषेत (Cella)  म्हणजे लहान खोली. 
• एम. जे. श्लायडेन व थियोडोर श्वान या दोन शास्त्रज्ञांनी १८३८ साली पेशींच्या रचनेविषयी सिद्धांत मांडला. - सर्व सजीव पेशींपासून बनलेले असतात आणि पेशी हा सजीवांचा पायाभूत घटक आहे. 
• 1885 मध्येआर. विरशॉ यांनी सर्व पेशींचा जन्म हा पूर्वी अस्तित्वात असलेल्या पेशींमधूनच होतो असे स्पष्ट केले.
• ॲन्टोन ल्युवेन्हॅाक यांनी 1673 मध्येविविध भिंगे एकत्र करून सूक्ष्मदर्शक हे उपकरण तयार केले व जीवाणू, आदिजीव यांच्या जिवंत पेशींचे सर्वप्रथम निरीक्षण केले.  पेशी अत्यंत सूक्ष्म असतात. नुसत्या उघड्या डोळ्यांनी त्या आपल्याला दिसत नाहीत. पेशींच्या आकारमानाचे मोजमाप मायक्राेमीटर आणि नॅनोमीटर या एककांचा वापर करून केले जाते. पेशीनिरीक्षणासाठी संयुक्त सूक्ष्मदर्शकाचा वापर केला जातो, ज्यामध्येभिंगामुळे काचपट्टीवरील वस्तू कित्येक पटीने मोठी दिसते.

• पेशींच्या अभ्यासाला सेल बायोलॉजी म्हणतात. पेशींमध्ये झिल्लीच्या आत बंद असलेल्या साइटोप्लाझमचा समावेश असतो, ज्यात प्रथिने आणि न्यूक्लिक acid सारख्या अनेक बायोमॉलिक्यूल असतात. पेशी आकार आणि आकारात मोठ्या प्रमाणात बदलतात. येथे एक केंद्रीय गोलाकार केंद्रक आणि विविध साइटोप्लाझमिक जिवंत सेल ऑर्गेनेल्स आहेत. 
• पेशींचे आकार वेगवेगळ्या प्राण्यांमध्ये बदलते आणि ते मायक्रॉनच्या युनिटमध्ये मोजले जातात (μm). One micron is equal to 1/1000000 meter. पेशीचा सरासरी आकार वेगवेगळा असतो 0.5 to 20 μm in diameter. 
• बॅक्टेरियाचे पेशी आकारात सर्वात लहान असतात (1-2 μm). 
• मानवी शरीरात सर्वात लहान पेशी लाल रक्तपेशी असतात (7 μm in diameter) आणि सर्वात लांब एक मज्जातंतू पेशी आहे जो जवळपास 90 - 100 cm. लांबीपर्यंत पोहोचतो. 
• मानवी अंडी (ओव्हम) 100 μm आकार असतो. 
• बहुपेशीय प्राण्यांमध्ये, शहामृगाची अंडी ही सर्वात मोठी पेशी आहे. 
• 0.0001 मिमी व्यासाचा मायकोप्लाझ्मा सर्वात लहान आहे बॅक्टेरियम.
• आपले शरीर झीगोट (zygote) नावाच्या एका पेशीपासून विकसित केले गेले आहे.झिगोटमध्ये निरंतर मिटोटिक विभागणी होते आणि वेगवेगळ्या पेशींच्या गर्भाशयाचा गर्भाचा भाग वेगळ्या आकाराने व सामग्रीने तयार होतो. गर्भाच्या पेशी हळूहळू त्यांच्या रचनेत आणि कार्य मध्ये बदल प्राप्त करतात. ही प्रक्रिया is known as cell differentiation.

अमिबा , पॅरॅशियम आणि यूग्लिना  हे एकपेशीय  आहेत, तर मासे, बेडूक, सरडे, पक्षी आणि माणूस बहुपेशीय आहेत.

एकपेशीय पेशी

एकपेशीय जीव लहान असतात, सामान्यत: सूक्ष्म असतात, उघड्या डोळ्याने पाहिले जाऊ शकत नाहीत. ते जलचर, साधे आणि सर्व प्राण्यांमध्ये आदिम आहेत. ते त्यांच्या सर्व शारिरीक क्रिया शरीराच्या आत उपस्थित असलेल्या विशेष अवयव रचनांद्वारे करतात. 

अमीबा एक एकपेशीय जीव आहे हे पचन, लोकोमोशन, श्वसन आणि पुनरुत्पादन यासारख्या सर्व क्रिया करतो. हे पाण्यामधून अन्न गिळंकृत करते आणि अन्न व्हॅक्यूलेमध्ये अन्न पचते. कॉन्ट्रॅक्टिल व्हॅक्यूल्स उत्सर्जनास  मदत करते. श्वासोच्छ्वास शरीराच्या पृष्ठभागावर सरळ प्रसार करून होते. त्यांच्याकडे बोटांसारखी रचना आहे ज्याला स्यूडोपोडिया (खोटा पाय) म्हणतात जे हालचाली किंवा लोकोमोशनमध्ये मदत करतात.

पॅरॅशियम देखील एक युनिसील्युलर जीव आहे जो पाण्यात राहतो आणि सिलियाच्या मदतीने फिरतो.

युगेलिना हा एक युनिसील्युलर प्राणी आहे जो शैवालासोबत फिरतो.

बहुपेशीय पेशी

अशा जीवांमध्ये, त्यांच्या शरीरातील पेशी किंवा अवयवांच्या वेगवेगळ्या गटांद्वारे भिन्न कार्ये केली जातात. उदा. जेली फिश, अळी, गोगलगाय, मासे, बेडूक, साप, कबूतर, वाघ, वानर आणि माणूस.

एकपेशीय पेशी व बहुपेशीय पेशी फरक

एकपेशीय पेशी	बहुपेशीय पेशी
ते एकाच पेशीपासून बनलेले असतात	ते जीव अनेक पेशींनी बनलेले असतात.
एकपेशीय जीव जीवनाची सर्व कामे करू शकते.	पेशींमध्ये कामे विभागून करतात  भिन्न कार्ये करण्यासाठी भिन्न पेशी अस्तित्वात आहेत.

हे जीव सामान्यत: आकारात खूप छोटे असतात (सूक्ष्मदर्शक असतात)

ते बहुधा आकाराने  मोठे असतात.

त्यांच्यात ऊती, अवयव आणि अवयव प्रणालींचा अभाव आहे.

ते ऊती, अवयव आणि अवयव प्रणालींनी बनलेले असतात.

पेशीच्या आकारात वाढ झाल्याने वाढ होते.

पेशींच्या विभागणीद्वारे पेशींच्या संख्येत वाढ झाल्याने वाढ होते.

उदा. अमिबा , पॅरॅशियम आणि यूग्लिना

उदा. फिश, अळी, गोगलगाय, मासे, बेडूक, साप, कबूतर, वाघ, वानर आणि माणूस.

पेशींचा आकार (Size of cells):-

सजीवांच्या पेशींच्या अाकारांत विविधता असते. त्यांचा आकार हा प्रामुख्याने कार्याशी निगडित असतो

यात आढळणाऱ्या पेशींचे विविध आकार खाली दर्शवले आहेत. 

गोलाकार, दंडाकार, स्तंभाकार, सर्पिलाकार, अंडाकृती, आयताकार अशा विविध आकारांच्या पेशी आढळून येतात. स्नायुपेशी मेदपेशी तांबड्या रक्तपेशी स्पायरोगायरा अंडपेशी चेतापेशी शुक्रपेशी अस्थिपेशी पृष्ठभागावरील पेशी. 

सजीवांच्या जीवनक्रिया घडून येण्यासाठी पेशींमध्ये विविध घटक अस्तित्वात असतात. या घटकांनाच पेशी अंगके म्हणतात. या अंगकांचा सविस्तर अभ्यास करण्यासाठी इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शक वापरतात कारण याच्या साहाय्याने अतिसूक्ष्म घटकाच्या प्रतिमेचे वर्धन होऊन त्याची दोन अब्ज पटपर्यंत (2 *109) मोठी प्रतिमा अभ्यासता येते. 

प्रामुख्याने या पेशींचे वनस्पती पेशी व प्राणी पेशी असे दोन प्रमुख प्रकार आहेत. या पेशी पटलांच्या साहाय्याने बनलेल्या विविध अंगकांच्या अंतर्भावाने तयार झालेल्या असतात. 

वनस्पती पेशी :- 

• वनस्पती पेशींच्या भोवती स्वतंत्र पेशीभित्तिका असते त्यामुळे त्यांना विशिष्ट आकार प्राप्त होतो. त्याचप्रमाणे वनस्पती पेशींमध्ये मोठ्या आकारांच्या रिक्तिका आढळतात. या सर्वदृश्यकेंद्रकी पेशी (Eukaryotic cell) आहेत.
• पेशीभित्तिका हे पेशीचे सर्वांत बाहेर असणारे आवरण आहे. पेशीभित्तिका फक्त वनस्पतीपेशींमध्येच आढळते.
• वनस्पतीं पेशींमध्ये हरितलवक असते.वनस्पती पेशींमधील हरितलवके प्रकाशसंश्लेषणाचे कार्य करतात.
• वनस्पतीपेशींमध्ये एकच मोठी रिक्तिका असते.

प्राणी पेशी :-

• प्राणी पेशीचे सर्वांत बाहेरचे आवरण असते. 
• प्राणीपेशींमधील रिक्तिका आकाराने छोट्या असतात

पेशीचे भाग (Parts of Cell)

1. पेशीभित्तिक (Cell wall) :-  

• पेशीभित्तिका हे पेशीचे सर्वांत बाहेर असणारे आवरण आहे. पेशीभित्तिका फक्त  शैवाल, कवक व वनस्पतीपेशींभोवती आढळते. प्राणीपेशीला पेशीभित्तिका नसते.
• पेशीभित्तिका म्हणजे पेशीपटलाभोवती असणारे मजबूत व लवचिक आवरण. 
• पेशीभित्तिका मूलत: सेल्युलोज व पेक्टीन ह्या कर्बोदकांपासून बनलेली असते. कालांतराने आवश्यकतेनुसार लिग्निन, सुबेरिन, क्युटीन अशी बहुवारिके पेशीभित्तिकेत तयार होतात.
• कार्ये - पेशीला आधार देणे, पेशीत जाणाऱ्या अतिरिक्त पाण्याला अडवून पेशीचे रक्षण करणे 

2. प्रदव्यपटल/पेशीपटल (Plasma membrane/Cell membrane) :-

• पेशीपटल हे एक प्रकारचे पातळ आवरण असून ते अतिशय नाजूक, लवचीक असते व ते प्राणी पेशीचे सर्वांत बाहेरचे आवरण असते. पेशीतील घटकांना बाह्य पर्यावरणापासून वेगळे ठेवते.
• स्फुरिल मेदाच्या (Phospholipid) दोन थरांमध्ये मिसळलेले प्रथिनांचे रेणू - अशी प्रद्रव्यपटलाची रचना असते.
• प्रद्रव्यपटल काही ठराविक पदार्थांना ये-जा करू देते, तर काही पदार्थांना अटकाव करते; म्हणून त्याला निवडक्षम पारपटल (selective Permeable membrane) म्हणतात. या गुणधर्मामुळे पाणी, क्षार, ऑक्सिजन असे उपयुक्त रेणू पेशीत प्रवेश करतात. तर कार्बनडाय ऑक्साइडसारखे टाकाऊ पदार्थ पेशीबाहेर पडतात.
• कार्ये -पेशीबाहेर काही बदल झाले तरी पेशीतील पर्यावरण कायम राखण्याचे काम प्रदव्यपटल करते; यास समस्थिती म्हणतात. 

*पेशीची ऊर्जा वापरून चालणाऱ्या क्रिया 

1. पेशीय भक्षण (Endocytosis) 

बाहेरील पर्यावरणातून अन्न व इतर पदार्थ गिळंकृत करणे. 

2. पेशी उत्सर्जन (Exocytosis)

टाकाऊ पदार्थ पेशीबाहेर टाकणे.

*पेशीची ऊर्जा न वापरता चालणाऱ्या क्रिया 

1. विसरण (Diffusion):- O 2 , CO2 सारखे लहान रेणू पेशीमध्ये घेणे/पेशीबाहेर जाणे. 

2. परासरण (Osmosis):- जास्त पाणी असलेल्या भागाकडून कमी पाणी असलेल्या भागाकडे निवडक्षम पारपटलातून होणारा पाण्याचा प्रवास म्हणजे परासरण. ही भौतिक क्रिया असून ती घडण्याच्या 3 वेगवेगळ्या शक्यता असतात  - अतिपरासरी, समपरासरी, अवपरासरी 

अ. समपरासारी (Isotonic) द्रावण:- पेशीभोवती असलेले माध्यम व पेशी या दोन्हींतील पाण्याचे प्रमाण सारखे असते. त्यामुळे पाणी आत वा बाहेर जात नाही. 

ब. अवपरासारी (Hypotonic) द्रावण:- पेशीतील पाण्याचे प्रमाण कमी व सभोवतालच्या माध्यमातील पाण्याचे प्रमाण जास्त असल्याने पाणी पेशीत शिरते. याला अंतःपरासण (Endosomis) म्हणतात. उदा. बेदाणे पाण्यात ठेवल्यावर काही वेळाने फुगतात.

क. अतिपरासारी (Hypertonic) द्रावण:- पेशीतील पाण्याचे प्रमाण जास्त व पेशीभोवतालच्या माध्यमातील पाण्याचे प्रमाण कमी असल्याने पेशीतून पाणी बाहेर पडते. उदा. फळांच्या फोडी साखरेच्या घट्ट पाकात टाकल्यास फोडींतील पाणी पाकात जाऊन थोड्या वेळाने त्या आकसतात. अतिपरासरी द्रावणात ठेवल्याने प्राणीपेशी किंवा वनस्पतीपेशीतील पाणी बहिःपरासरण (Exosmosis) प्रक्रियेमुळे बाहेर पडते आणि पेशीद्रव्य आकसते. ह्या क्रियेला रससंकोच (Plasmolysis) म्हणतात

3. पेशीद्रव (Cytoplasm):- 

• पेशीमध्ये पेशीकेंद्रकाव्यतिरिक्त द्रवरूप भाग असतो त्याला पेशीद्रव म्हणतात. पेशीद्रव हे पेशीपटल आणि केंद्रक यांदरम्यान असते. पेशींची विविध अंगके यामध्येविखुरलेली असतात.  पेशीद्रव्य हा चिकट पदार्थ असून तो सतत हालचाल करीत असतो.
• पेशीत रासायनिक अभिक्रिया घडून येण्यासाठी पेशीद्रव्य हे माध्यम आहे.
• पेशीद्रवात अमिनो आम्ले, ग्लुकोज, जीवनसत्त्वे साठवलेली असतात.
• मोठ्या केंद्रीय रिक्तिकेमुळे वनस्पतीपेशीत पेशीद्रव्य कडेला सारलेले असते.
• वनस्पतीपेशीतील पेशीद्रव्यापेक्षा प्राणीपेशीतील पेशीद्रव्य हे अधिक कणयुक्त व दाट असते. 

4. पेशींची अंगके व त्यांची कार्ये  (Cell organelles) :- 

• विशिष्ट कार्य करणारे पेशीतील उपघटक म्हणजे पेशीअंगके होत. ही अंगके म्हणजे ‘पेशीचे अवयव’ आहेत.
• प्रत्येक अंगकाभोवती मेदप्रथिनयुक्त पटल असते. 
• यांमध्ये प्रामुख्याने केंद्रक, आंतरर्द्रव्यजालिका, गॉल्जीपिंड, लयकारिका, रिक्तिका, तंतुकणिका, लवके यांचा समावेश होतो. वनस्पतीं पेशींमध्ये हरितलवक असते.
• केंद्रक व हरितलवक यांव्यतिरिक्त इतर सर्व अंगके ही इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शकाच्या मदतीनेच पाहता येतात.

I.केंद्रक (Nucleus) :- 

• हे पेशीचे सर्वांत महत्त्वाचे अंगक आहे. त्याच्या भोवती दुहेरी, सछिद्र पटल असते. पेशींची सर्व कार्य केंद्रकच नियंत्रित करते. 
• इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शीने पाहिल्यास केंद्रकाभोवती दुहेरी आवरण व त्यावर केंद्रकी छिद्रे दिसतात. केंद्रकाच्या आतबाहेर होणारे पदार्थांचे वहन या छिद्रांमधून होते. केंद्रकामध्ये एक गोलाकार केंद्रकी (Nucleolus) असते व रंगसूत्रांचे जाळे असते.
• रंगसूत्रे ही पातळ दोऱ्यांसारखी असून पेशीविभाजनाच्या वेळी त्यांचे रूपांतर गुणसूत्रांमध्ये होते. गुणसूत्रांवरील कार्यात्मक घटकांना जनुके (Genes) म्हणतात.
• कार्ये :- 

1. पेशींच्या सर्व चयापचय क्रिया व पेशीविभाजन यांवर नियंत्रण ठेवणे. 
2. जनुकांद्वारे आनुवंशिक गुणांचे संक्रमण पुढील पिढीकडे करणे. 

*रक्तातील लोहितरक्तकणिकांमधील (RBC) केंद्रक नष्ट झाल्याने हिमोग्लोबीनसाठी अधिक जागा उपलब्ध होते व जास्त ऑक्सिजन वाहून नेला जातो.*

*वनस्पतींच्या रसवाहिन्यांतील चाळणी नलिकांमधील केंद्रक नष्ट झाल्याने त्या पोकळ होतात व अन्नपदार्थांचे वहन सोपे होते.*

II. आंतरर्द्रव्यजालिका (Endoplasmic Reticulum):-

• पेशीच्या आतमध्येविविध पदार्थांचे वहन करणाऱ्या अंगकाला आंतर्द्रव्यजालिका म्हणतात.
• आंतर्द्रव्यजालिका म्हणजे तरल पदार्थांनी भरलेल्या सूक्ष्मनलिका व पट एकमेकांना जोडले जाऊन बनलेली जाळ्यासारखी रचना असते.
• आंतर्द्रव्यजालिका आतील बाजूने केंद्रकाला तर बाहेरील बाजूने प्रद्रव्यपटलाला जोडलेली असते. 
• हे एक विस्तृत, जाळीदार अंगक आहे. हे रायबोझोमने तयार केलेल्या प्रथिनांमध्ये आवश्यक असे बदल करून त्यांना गॉल्जिपिंडाकडे पाठवण्याचे काम करते.
• पृष्ठभागावर रायबोझोम्सचे कण असतील तर तिला खडबडीत आंतर्द्रव्यजालिका म्हणतात.
• कार्ये :-

1. पेशीला आधार देणारी चौकट. 
2. प्रथिनांचे वहन करणे. 
3. अन्न, हवा, पाणी यांमार्फत शरीरात आलेल्या विषारी पदार्थांना जलद्रावणीय करून शरीराबाहेर टाकणे.

III. गॉल्जिपिंड गॉल्गी काय (गॉल्गी संकुल) - Golgi Complex:-  

• एकमेकांना समांतर रचलेल्या 5-8 चपट्या, पोकळ कोशांपासून गॉल्गी संकुल बनते. या कोशांना ‘कुंडे’ म्हणतात.
• कुंडांमध्ये विविध प्रकारची विकरे असतात.
• आंतर्द्रव्यजालिकेकडून आलेली प्रथिने गोलीय पीटिकांमध्ये बंदिस्त होतात.
• पेशीद्रव्यामार्फत ह्या पीटिका गॉल्गी संकुलापर्यंत येतात, त्याच्या निर्मितीक्षम बाजूशी संयोग पावून त्यांतील द्रव्य कुंडांमध्ये पाठवले जाते.
• कुंडांच्या घड्यांतून पुढे सरकताना विकरांमुळे त्या द्रव्यांमध्ये बदल होत जातात. ही बदल झालेली प्रथिने पुन्हा गोलीय पीटिकांमध्ये बंद होऊन गॉल्गी संकुलाच्या परिपक्व बाजूने बाहेर पडतात. 
• म्हणजेच कारखान्यातील वस्तू बांधून पुढे पाठविणाऱ्या पॅकिंग विभागासारखे काम कुंडांद्वारे होते. 
• हे अनेक चपट्या पिशव्यांनी तयार झालेले असून प्रथिनांचे योग्य वितरण करण्याचे काम गॉल्जिपिंडामार्फत होते.
• कार्ये :-

1. गॉल्गी संकुल हे पेशीतील ‘स्त्रावी अंगक’ आहे. 
2. पेशीत संश्लेषित झालेल्या विकरे, प्रथिने, वर्णके इत्यादी पदार्थांमध्ये बदल घडवून त्यांची विभागणी करणे, त्यांना पेशीमध्ये किंवा पेशीबाहेर अपेक्षित ठिकाणी पोहोचविणे. 
3. रिक्तिका व स्त्रावी पीटिका यांची निर्मिती करणे. 4. पेशीभित्तिका, प्रद्रव्यपटल व लयकारिका यांच्या निर्मितीस मदत करणे.

*कॅमिलिओ गॉल्गी या शास्त्रज्ञाने सर्वप्रथम गॉल्गी संकुलाचे वर्णन केले. ‘काळी अभिक्रिया’ हे रंजन तंत्र त्यांनी विकसित केले व ह्या तंत्राने त्यांनी चेतासंस्थेचा सखोल अभ्यास केला*

*‘चेतासंस्थेची रचना’ या अभ्यासासाठी सँटियागो काजल या शास्त्रज्ञाबरोबर त्यांना 1906 मध्ये नोबेल पारितोषिक मिळाले.*

IV. लयकारिका (Lysosomes) :-

• पेशीत घडणाऱ्या चयापचय क्रियांमध्ये जे टाकाऊ पदार्थ तयार होतात, त्यांची विल्हेवाट लावणारी संस्था म्हणजे लयकारिका. लयकारिका हे साधे एकपटलाने वेष्टित कोश असून त्यांमध्ये पाचक विकरे असतात.
• कार्ये 1. रोगप्रतिकार यंत्रणा - पेशीवर हल्ला करणाऱ्या जिवाणू व विषाणूंना नष्ट करते. 2. उद्ध्वस्त करणारे पथक - जीर्ण व कमजोर पेशीअंगके, कार्बनी कचरा हे टाकाऊ पदार्थ लयकारिकेमार्फत बाहेर टाकले जातात. 3. आत्मघाती पिशव्या - पेशी जुनी किंवा खराब झाली की लयकारिका फुटतात व त्यातील विकरे स्वत:च्याच पेशीचे पचन करतात. 4. उपासमारीच्या काळात लयकारिका पेशीत साठविलेल्या प्रथिने व मेद यांचे पाचन करते. 

V. तंतुकणिका (Mitochondria)

• प्रत्येक पेशीला ऊर्जेची गरज असते. पेशीला ऊर्जा पुरविण्याचे काम तंतुकणिका करतात. तंतुकणिका ऊर्जा तयार करतात म्हणून त्यांना पेशींचे ऊर्जाकेंद्र असे म्हणतात.इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शीखाली पाहिल्यास तंतुकणिका दुहेरी आवरणांची बनलेली दिसते.

• तंतुकणिकेचे बाह्य आवरण सच्छिद्र तर आतील आवरण घड्यांनी (शिखांनी) बनलेले असते. 
• तंतुकणिकेच्या आतील पोकळीत असलेल्या जेलीसदृश द्रव्यात रायबोझोम्स, फॉस्फेट कण व डीऑक्सीरायबो न्युक्लिक आम्ल (DNA) रेणू असल्याने त्या प्रथिने संश्लेषित करू शकतात.
• तंतुकणिका पेशींतील कर्बोदके व मेदाचे विकरांच्या साहाय्याने ऑक्सिडीकरण करते व ह्या प्रक्रियेत मुक्त झालेली ऊर्जा ATP (ॲडेनोसाईन ट्राय फॉस्फेट) च्या रूपात साठवते. 
• प्राणीपेशीपेक्षा वनस्पतीपेशीत तंतुकणिकांची संख्या कमी असते.
• कार्ये :- 

1. ATP हे ऊर्जासमृद्ध संयुग तयार करणे. 
2. ATP मधील ऊर्जा वापरून स्वतःसाठी प्रथिने, कर्बोदके, मेद यांचे संश्लेषण करणे.

*लोहितरक्तकणिकेत तंतूकणिका नसतात. त्यामुळे त्या पेशी जो ऑक्सिजन वाहून नेतात, तो त्यांच्या स्वतःसाठी वापरला जात नाही.*

 

VI. रिक्तिका (Vacuoles)

• पेशीतील घटकद्रव्याची साठवण करणारे पेशीअंगक म्हणजे रिक्तिका होय. रिक्तिका ह्या पेशीतील टाकाऊ पदार्थ बाहेर टाकण्याचे काम करते.
• रिक्तिकांना ठराविक आकार नसतो. पेशीच्या गरजेनुसार रिक्तिकेची रचना बदलत असते.
• रिक्तिकेचे पटल एकपदरी असते. 

• कार्ये :-
• पेशीचा परासरणीय दाब नियंत्रित ठेवणे. 
• चयापचय क्रियेत बनलेली उत्पादिते (ग्लायकोजेन, प्रथिने, पाणी) साठवणे. 
• प्राणीपेशीतील रिक्तिका टाकाऊ पदार्थ साठवतात, तर अमिबाच्या रिक्तिकेत अन्न पचनपूर्व साठवले जाते.
• वनस्पतीपेशीतील रिक्तिका पेशीद्रवाने भरलेल्या असून त्या पेशीला ताठरता व दृढता देतात.

VII. लवके (Plastids)

• पेशीला रंग देणारे एक अंगक फक्त वनस्पतीपेशींत आढळते, ते म्हणजे लवक. 
• लवके ही द्विपटलयुक्त असून दोन प्रकारांची असतात.

1. अवर्णलवके (पांढरी/रंगहीन लवके/Leucoplasts) - अवर्णलवके ही पिष्टमय पदार्थ, मेद व प्रथिनांचे संश्लेषण व साठवण करतात.

2. वर्णलवके (रंगीत लवके/Chromoplasts) - वर्णलवकांमुळे फुले व फळे यांना रंग प्राप्त होतो.

हरितलवके ही वर्णलवके असून इतर प्रकारच्या वर्णलवकांत रूपांतरित होऊ शकतात. उदा. हिरवे कच्चे टोमॅटो पिकल्यावर हरितद्रव्य नष्ट पावते तर लायकोपीन (Lycopene) तयार झाल्याने लाल रंग येतो.

वनस्पतीच्या भागाचा रंग	रंगद्रव्
हिरवा (उदा. पाने)	हरितद्रव्य (क्लोरोफिल)
लाल (उदा. गाजर)	कॅरोटीन
पिवळा	झॅन्थोफिल
जांभळा, निळा	ॲन्थोसायनिन
गडद गुलबक्षी (उदा. बीट)	बिटालीन्

 

*हरितलवक (Chloroplast)*

• वनस्पतींच्या पानांत चालणाऱ्या प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेसाठी हरितलवके फार महत्त्वाची आहेत. हरितलवके सौर ऊर्जा शोषून तिचे रासायनिक ऊर्जेत म्हणजे अन्नात रूपांतर करतात.
• हरितलवकाच्या पिठिकेमध्ये प्रकाशसंश्लेषणासाठी आवश्यक विकरे, DNA , रायबोझोम्स व पिष्टमय पदार्थ असतात. 

*तंतूकणिका व लवके यांमध्ये DNA व रायबोझोम्स असल्याने ही अंगके स्वत:ची प्रथिने तयार करू शकतात.*

वनस्पतीपेशी व प्राणीपेशी यांमध्ये आढळणाऱ्या अंगकांमुळे पेशीतील कार्ये सुरळीतपणे चालू असतात. अशा विकसित पेशींना दृश्यकेंद्रकी पेशी म्हणतात. 

दृश्यकेंद्रकी पेशी व आदिकेंद्रकी पेशी फरक

दृश्यकेंद्रकी पेशी	आदिकेंद्रकी पेशी
· आकार - 5-100 मायक्रोमीटर	· 1-10 मायक्रोमीटर
· गुणसूत्र संख्या - एकापेक्षा जास	· एकच
· केंद्रक - केंद्रकपटल, केंद्रकी व केंद्रकद्रव्य असलेले सुस्पष्ट केंद्रक असते.	· केंद्रकसदृश केंद्रकाभ असतो.
· तंतूकणिका, लवके - असतात.	· आवरणयुक्त अंगके नसतात.
· उदाहरणे - उच्चविकसित एकपेशीय व बहुपेशीय वनस्पती व प्राणी यांमध्ये आढळतात.	· जीवाणू

*राष्ट्रीय पेशी विज्ञान केंद्र (National Centre for cell Science -NCCS) ही भारत सरकारच्या जैवतंत्रज्ञान विभागा अंर्तगत कार्यरत असलेली स्वायत्त संस्था आहे.* कार्यालय - सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाच्या आवारात*